Fokkerbiografieën worden sinds jaar en dag geschreven.

De eerste, ‘Flying Dutchman - The Life of Anthony Fokker’, was een autobiografie en verscheen in 1931 in Amerika. Fokker was toen 41 jaar oud en nogal jong om terug te blikken op zijn leven.

Maar hij was al wereldberoemd en vond dat het tijd werd voor een terugblik op zijn carrière. Fokker, geen talenwonder, liet het schrijfwerk over aan ghostwriter Bruce Gould die alles geduldig noteerde en op een rijtje zette. Er verschenen vertalingen in het Nederlands (‘De Vliegende Hollander’), Frans, Duits, Deens, Bulgaars, Portugees, Zweeds en Tsjechisch.

Al snel werd duidelijk dat Fokker zijn herinneringen hier en daar had bijgekleurd; Bruce Gould had kennelijk niet de opdracht gekregen Fokkers vertellingen na te trekken.

Desalniettemin blijft ‘De Vliegende Hollander’ een boeiend relaas, geïllustreerd met goede foto’s. In 1938, een jaar voordat Fokker zou overlijden, werd ‘Flying Dutchman’ nogmaals uitgebracht, maar nu als Penguinpocket waarin de foto’s waren weggelaten.

Vlak na de Tweede Wereldoorlog, in 1946, verscheen ‘Fokker: Een leven voor de luchtvaart’ van de hand van Edmund Franquinet.

Een kloek boek dat jammer genoeg weinig nieuws bracht - met uitzondering van het laatste hoofdstuk, dat de periode na 1931 beschreef.

De illustraties bestonden uit jongensboekachtige tekeningen die nu gedateerd aandoen.

Alles bij elkaar een minder indringende levensbeschrijving dan ‘De Vliegende Hollander’.

Vervolgens kwam ‘Fokker, zijn leven en carrière’ van B. Graafland, gepubliceerd in 1951. Wie de twee eerdere biografieën al kende werd niet veel wijzer van dit compacte boekje. Ook stonden er malle fouten in (voorbeeld: het Nederlands luchtruim werd in 1940 verdedigd door de Fokker G-1 en G-2). Kortom, deze bio mag op elke boekenplank ontbreken.

In 1957 kon men Fokkers leven in de bioscoop bewonderen (‘De Vliegende Hollander’), althans zijn vroegste jaren, met de Spindemonstratie in 1911 boven Haarlem als slotakkoord. Deze speelfilm, met Ton Kuyl in de hoofdrol, kreeg slechte recensies, trok weinig publiek en werd al snel uit de roulatie genomen. Hij is terug te vinden op YouTube.

In 1960 publiceerde Hugo Hooftman in zijn tijdschrift Cockpit een geïllustreerd vervolgverhaal geheten ‘Het leven van Anthony Fokker’.

Na vijf veelbelovende afleveringen werd dit feuilleton om onbekende redenen stopgezet. Zonde.

Daarna werd het weer menens. In 1961 kwam bij Harleyford, een gerenommeerde Britse uitgeverij, een rijk geïllustreerd Fokkerboek uit (‘Fokker - The Man and the Aircraft’). De auteur was Henri Hegener, een Nederlandse luchtvaartjournalist die Fokker van nabij had gekend.

De titel weerspiegelde de indeling: eerst een uitgebreid biografisch gedeelte (the Man), vervolgens een beschrijving van alle vliegtuigen die Fokkers naam hebben gedragen (the Aircraft). Zonder meer een goed boek en nog steeds een aanrader.

Kort daarna, in 1965, verscheen ‘Fokker: The Creative Years’ van Alfred Weyl. Eigenlijk net zo interessant en doortimmerd als Hegeners boek, maar beperkt tot de Duitse jaren (1910-1919) en geschreven vanuit een meer kritische invalshoek.

Hoewel de titel suggereert dat Fokker hier als ontwerper werd bejubeld was het tegendeel het geval: Weyl beweerde dat niet Fokker zélf, maar zijn constructeur Reinhold Platz het uiteindelijke brein moet zijn geweest achter de legendarische Dr.I en D.VII.

‘The Creative Years’ verkocht goed en werd in 1987 herdrukt met een nieuw stofomslag.

Pas in 1979 was het weer tijd voor een Nederlandse uitgave. ‘Fokker - Bouwer aan de Wereldluchtvaart’ van schrijver/illustrator Thijs Postma was een prettig boek, maar de titel verwees naar de fabriek, niet naar de persoon zelf.

Er zat een scheutje biografie in, maar het draaide toch hoofdzakelijk om de vliegtuigen, met inbegrip van toestellen die werden ontworpen na Fokkers overlijden. In 1980 verscheen een Engelse vertaling (‘Fokker - Aircraft builders to the world’).

In 1982 werd het levensverhaal van Fokker verstript (‘Fokker - Gefluister aan de horizon: het leven van een luchtvaartavonturier’). Dit album was wel grappig maar verder weinig indrukwekkend.

De eerste échte, diepgravende biografie verscheen pas in 1997: ‘Fokker - A transatlantic biography’, van historicus en schrijver Marc Dierikx.

Puttend uit talrijke, vaak nieuwe bronnen werd hier een doorwrocht verhaal verteld waarin Fokker centraal stond als mens, met zijn vliegtuigen als decor.

Elke periode uit zijn leven (1890-1939) kwam uitvoerig aan bod.

De Nederlandse vertaling, hertiteld tot ‘Dwarswind’, verscheen later in datzelfde jaar.

In 2014 verscheen ‘Fokker - Licensed to fly for one hundred years’ van Frank van Dalen.

Alweer een reis door de tijd, maar ditmaal aan de hand van de technische innovaties die Fokker ooit tot koploper maakten in de vliegtuigindustrie.

Deze prachtig geïllustreerde ingenieursbiografie was uitsluitend bestemd voor het personeel van Fokker Technologies en is jammergenoeg nooit te koop geweest.

Eveneens in 2014 werd Fokkers leven het onderwerp van een theaterproject, met bedenker Ab Gietelink in de rol van Fokker.

Deze voorstelling, ‘Anthony Fokker’, werd in talrijke schouwburgen opgevoerd maar ook in de hangars van Eelde, Beek, Teuge, Midden-Zeeland en Oostwold. Daarnaast wist Gietelink historisch filmmateriaal te verzamelen en aaneen te smeden tot een documentaire (‘Anthony Fokker’) die het hele leven van Fokker bestreek. Interessant, want nu weten we hoe Anthony Fokker sprak en hoe hij zich bewoog.

Datzelfde jaar, 2014, verscheen voor de tweede keer een Fokkerbiografie van Marc Dierikx (‘Anthony Fokker - Een vervlogen leven’). Er was via het Internet zoveel nieuwe en verrassende informatie beschikbaar gekomen dat Dierikx besloot zijn eerdere manuscript uit 1997 niet bij te werken, maar helemaal opnieuw te schrijven.

Het is een smakelijk boek geworden waarin Fokker naar voren komt als een onstuitbare ondernemer, maar ook als een lastpak.

‘Een vervlogen leven’ leek de ultieme, definitieve Fokkerbiografie te zijn geworden, maar niets is minder waar: in 2018 presenteerde Marc Dierikx in New York de Engelstalige versie, ‘Anthony Fokker - The Flying Dutchman who shaped American Aviation’. Dierikx was in Amerika op nóg meer onbekend materiaal gestuit, dat hij hierin verwerkt heeft. Dit boek is dus completer dan de Nederlandse versie. Het was ook te krijgen als luisterboek; in 16 uur tijds las de Amerikaanse acteur L.J. Ganser met warme stem het hele boek aan je voor.

Er was nog meer in aantocht. AVROTROS kondigde in 2018 aan een televisiedrama te gaan maken over Anthony Fokker en Albert Plesman, de grondleggers van de Nederlandse burgerluchtvaart. Het ging ‘Vliegende Hollanders’ heten.

De serie zou acht afleveringen van 50 minuten gaan tellen. Kosten nog moeite werden gespaard, de historische Fokkervliegtuigen werden gerepresenteerd door verbluffend knappe computersimulaties. De hoofdrollen werden vervuld door Fedja van Huêt als Fokker en Daan Schuurmans als Plesman. Helaas had het productiebedrijf de vrijheid gekregen om royaal te stoeien met de historische feiten ten einde de verhaallijn te versterken.

Het epos zoals verteld in ‘Vliegende Hollanders’, uitgezonden in 2020 en vervolgens uitgebracht op DVD, bestaat daarom deels uit verzinsels en verhaspelingen. Heel jammer.

De televisieserie werd begeleid door twee boeken die beide ‘Vliegende Hollanders’ heetten.

Het eerste was geschreven door Chris Houtman ‘naar het scenario van de gelijknamige televisieserie’.

Dat scenario week dus aanzienlijk af van Fokkers werkelijke levensloop, zodat we Houtmans boek moeilijk als een biografie kunnen bestempelen.

Het tweede boek, ondertiteld ‘het ware verhaal’, was van de hand van Marc Dierikx. Hij hield zich als historicus strak aan de feiten, maar wie echt geïnteresseerd is in het leven van Anthony Fokker is meer gebaat bij Dierikx’ werkstukken uit 2014 en 2018.

© René Demets

Een eerdere versie van bovenstaand verhaal verscheen in 2018 in het KNvVL tijdschrift All Clear.